Yurtimizda jismoniy va yuridik shaxslar o‘zlariga tegishli yer uchastkalarini xususiylashtirishi mumkinligiga oid tegishli qonun va hukumat qarori kuchga kirdi.
Endilikda yer uchastkasiga mulk huquqi belgilangandan so‘ng yerni mulkdordan faqat sotib olish mumkin bo‘ladi. Agar fuqaro yer uchastkasini berish yoki sotishni istamasa, uni davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun shunchaki olib qo‘yilishiga yo‘l berilmaydi.
Yashab turgan hovli-joyni xususiylashtirish uchun qayerga murojaat qilish kerak? Xususiylashtirish tartibi va to‘lovi qanday? Kabi savollarga ko‘p duch kelamiz. Ushbu masalaga oydinlik kiritish maqsadida Davlat kadastrlari palatasi raisi Mohir Valiyev bilan suhbatlashdik.
– Ko‘pchilik yer uchastkasini davlat extiyojlari uchun olib qo‘yilishi yoki istalgan vaqtda yer maydoni “snos”ga tushishidan havotirlanib yashaydi. Bu masalaning yechimi bormi?
– Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 14 fevraldagi tegishli qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslariga doimiy foydalanish (egalik qilish), ijara va meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida tegishli bo‘lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatishga doir Ma’muriy reglament tasdiqlandi. Bu nima degani? Bilamizki, shu kungacha fuqarolarga tegishli uy-joylar joylashgan yer uchastkalari, meros qilib qoldirilgan umrbod egalik qilish huquqidagi yerlar, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan noturar joy ob’ektlarining yer uchastkalariga doimiy foydalanish huquqi berilar edi.
Ya’ni, bino sizniki bo‘lsa ham, yer uchastkasi davlatga tegishli bo‘lgan. Davlat fuqarolarga yer uchastkasini foydalanish, egalik qilish yoki ijaraga bergan. Shu bois, ko‘pchilik yer uchastkasini davlat extiyojlari uchun olib qo‘yilishi mumkinligi yoki istalgan vaqtda yer maydoni “snos”ga tushishidan havotirlanib yashaydi. Yangi reglamentga ko‘ra esa, yer uchastkasi mulk huquqi asosida sotilishi belgilandi. Bu, eng avvalo, fuqaroning yer uchastkasiga bo‘lgan mulkchilik huquqini kafolatlaydi. Ya’ni, hovlisi joylashgan yer maydoni ham uy egasining o‘ziga tegishli bo‘ladi. Endi yerni undan hatto davlat ham olib qo‘ya olmaydi, faqat bozor narxida sotib olishi mumkin. Ammo yer uchastkasini xususiylashtirish mutlaqo ixtiyoriy bo‘lib, buning uchun fuqaroni majburlash qonunan taqiqlanadi.
– Xo‘sh, xususiylashtirish tartibi qanday?
– Jamiyatda xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash inson huquq va manfaatlarini himoyalashning bosh omillaridan sanaladi. Mamlakatimizda joriy etilgan yangi tizim ham, birinchi galda, aholining o‘z uy-joyi, yer uchastkasiga o‘zi egalik qilishini kafolatlashga qarаtilgan.
Reglamentga ko‘ra, yerni xususiylashtirish qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yerlarga nisbatan amal qiladi. Bular yurtimiz fuqarolariga yakka tartibda uy-joy qurish va uy-joyni obodonlashtirish, shuningdek, tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amaga oshirish uchun berilgan, xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan davlat ko‘chmas mulk ob’ektlari joylashgan hamda bo‘sh turgan yer uchastkalaridir. O‘zbekiston Respublikasining “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonunida qanday yerlarni xususiylashtirish mumkin emasligi ham izohlanadi.
Shunday qilib, siz o‘zingiz yashab turgan hovli-joyning yer uchastkasini xususiylashtirishga qaror qildingiz. Buning uchun ko‘chmas mulkning yer uchastkasiga tegishli kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish lozim. Demak, ishni jismoniy yoki yuridik shaxs sifatida Davlat xizmatlari markazlari (DXM) yoxud Yagona davlat interaktiv xizmati portali (my.gov.uz) orqali ariza bilan murojaat qilishdan boshlaysiz.
Ariza qoldirilgan vaqtda fuqaroning yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlari davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak. Tartibga ko‘ra, o‘ziga tegishli yerni xususiylashtirish jarayoni 22 ish kunigacha, bo‘sh yerlar auksion orqali sotib olinganda esa 16 ish kunigacha bo‘lgan muddatda amalga oshiriladi.
Yer uchastkalarini xususiylashtirish uchun taqdim etilgan ariza Davlat kadastrlari palatasi va Qurilish bo‘limlariga yo‘naltiriladi. Palataning tuman(shahar) filiallari yer uchastkasi ariza bergan fuqaroning nomiga rasmiylashtirilganmi yoki yo‘q, ya’ni ro‘yxatdan o‘tkazilganini tekshiradi.
Mazkur yer uchastkasi o‘zgarmagani, ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarning davlat reyestridagi ma’lumotlarga muvofiqligi, ob’ekt bo‘yicha taqiq va cheklovlar mavjud emasligi joyiga chiqqan holda o‘rganiladi. Kadastr hujjatlari, xususiylashtirishga monelik qilmaydigan barcha tomonlar tekshirib chiqiladi.
Qurilish bo‘limlari esa yer uchastkasi joylashgan hududning shaharsozlik me’yorlariga, qurish hujjatlariga mosligini o‘rganadi. Shundan so‘ng fuqaroga xususiylashtirish uchun to‘lovni amalga oshirish haqida xabarnoma yuboriladi. Xususiylashtirish to‘lovi mulkdorlar va yerdan foydalanuvchilar uchun o‘sha kunda belgilangan bazaviy soliq stavkasining 20 barobari etib belgilangan.
To‘lov amalga oshirilgach, Davlat aktivlarini boshqarish hududiy boshqarmasi yer uchastkasiga mulk huquqini beruvchi davlat orderini rasmiylashtiradi. Davlat kadastrlari palatasi hududiy boshqarmasi esa yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni davlat ro‘yxatidan o‘tkazadi.
Ushbu jarayon mustaqil O‘zbekiston tarixida ilk bor – Farg‘ona viloyati Qo‘qon shahri “Yog‘ bozori” MFY, O.Mahmudov ko‘chasi 27-uyda yashovchi fuqaro P.Muhamadiyevga qarashli meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida o‘ziga tegishli bo‘lgan 271 kv.m yer maydoniga fuqaroning tegishli arizasiga muvofiq mulk huquqini beruvchi eng birinchi davlat orderi rasmiylashtirilgan.
Qonuniylik, ixtiyoriylik, haq to‘lash, xususiylashtiriladigan yer uchastkalari va ularda joylashgan ko‘chmas mulk ob’ektlarining yaxlitligi, ochiqlik va shaffoflik — yer uchastkalarini xususiylashtirishning asosiy prinsiplari hisoblanadi. Shulardan biriga amal qilinmagan taqdirda ham xususiylashtirish amalga oshirilmaydi.
Ba’zan fuqaro o‘zi egallab turgan yer uchastkasini xususiylashtirish uchun ariza beradiyu, lekin ayrim sabablarga ko‘ra xususiylashtirish rad etiladi yoki fuqaroning o‘zi tomonidan bekor qilinadi. Balki to‘lov summasini to‘lash yoki boshqa huquqiy masalalarda yuzaga kelgan muammo bunga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatlarda yer uchastkasi hususiylashtirilmaydi. Biroq bu yer uchastkasiga bo‘lgan avvalgi huquq bekor qilinadi, degani emas. Oldingi huquq qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlanib qoladi.
Yer uchastkasiga bo‘lgan mulkdorlik huquqi fuqaroga nafaqat bino-inshoot, balki uning yerini ham alohida sotish imkonini beradi. Shuningdek, bu yerdan garov ob’ekti sifatida foydalanish mumkin. Yerni mulk sifatida bankka garovga qo‘yib, ipoteka krediti olish imkoniyati ham bor.
Xususiylashtirish jarayonida har bir jismoniy va yuridik shaxs o‘ziga tegishli bo‘lgan yer uchastkasini faqat o‘zi sotib olishi mumkin. Bu yer auksionga qo‘yilmaydi, boshqa odam sotib olishi yoki o‘zga kishiga o‘tib ketishi ham mumkin emas. Ya’ni, mulkdorning ixtiyoridagi yer uchastkasiga uning roziligisiz hech kim daxl qila olmaydi.
“Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonunning 34-moddasida belgilangan jihatlar bundan mustasno. Aniqrog‘i, ayrim hollarda xususiylashtirilgan yer mulkdordan olib qo‘yilishi mumkin. Xususan, yer davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun sotib olinganda, yerga ijro hujjatlari bo‘yicha undiruv qaratilganda, yer musodara qilinganda va epidemiya, tabiiy ofat vaqtida yer rekvizitsiya qilinganda olinadi.
Aytish joizki, qonunchilikda shu vaqtgacha yer uchastkasiga nisbatan mulk huquqi bo‘lmagan. Yangi tizim so‘nggi yillarda yurtimizda yer sohasida amalga oshirilayotgan tezkor islohotlarning samarasi. Endi odamlar nafaqat hovli-joy, balki yer uchastkasining ham qonuniy mulkdoriga aylanadi. Asosiysi, xususiy mulk daxlsizligi qonuniy himoyalanadi.
Davlat aktivlarini boshqari agentligi tomonidan «Yerxususiylasntirish» avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishga tushirildi va ushbu tizimda joriy yiling 1 iyul holatida O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslari tomonidan jami 1 ming 222 ta arizi kelib tushgan. Ushbu arizalarning 328 tasi ijobiy deb topilib, huquq egalarining muklari xususiylashtirib berildi va 104 ta ariza o‘rganish jarayonida.
Shuningdek ushbu tizimga kelib tushgan arizalarning 790 tasi vakolatli organlar tomonidan rad etildi. Rad etilgan arizalar tahlil qilinganda 350 ta huquqiy hujjati yuqligi, 113 ta xuquqiy hujjati davlat ro‘yxatidan o‘tmaganligi, 63 ta xuquqiy va amaldagi yer maydonlarida tafovut (o‘zboshimcha o‘zlashtirilgan yer maydoni) borligi, 40 ta ariza takroran berilgani, 28 ta ariza taqiqda turganligi, 9 ta ko‘p qavatli turar joyda joylashgani, 4 ta xususiylashtirilmaydigan yerlar toifasida bo‘lganligi, 1 ta qishloq xo‘jaligi toifasida bo‘lganligi va 182 ta yer uchastkalari boshqa sabablarga asosan rad qilingani aniqlandi.
Shahnoza Mamaturopova, O‘zA
