Kartografiya deganda ko‘pchilikda bu qanday fan, nimalarni o‘rgatadi degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Agar u fan sifatida shakllangan bo‘lsa, uning asosida qanday g‘oyalar mujassam? Shu kabi savollarga oydinlik kiritish maqsadida ma’lumotlarga murojaat qilamiz. 

Kartografiya geografik xaritalar, xaritalar tizimi, atlas, globus va boshqalarni o‘rganish, yaratish va ulardan foydalanish bilan shug‘ullanuvchi fan hisoblanadi.  

O‘zbekiston hududi aks ettirilgan dastlabki xarita va atlaslar IX-XI asrlarda yashab ijod qilgan buyuk ajdodlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Zayd Baxliy, Abu Rayhon Beruniy, Hofizi Abru, Mahmud Qoshg‘ariy, Ali Qushchi va boshqa allomalarimiz tomonidan yaratilgan. Ushbu olimlar tomonidan qoldirilgan bilimlar, ilmiy, madaniy meros kabi qadimiy va boydir.  

Dunyo ilm-fani, xususan astronomiya, geodeziya, geografiya va kartografiya kabi soha fanlari rivojida ular muhim o‘rin tutadi. Afsuski, yer yuzida sodir bo‘lgan turli tabiiy ofatlar, urushlar va boshqa fojialar natijasida ular qoldirgan merosning bir qismigina bugungi kunga qadar saqlanib qolingan xolos. 

Aytish joizki, XX asrga qadar respublikamiz hududini kartografik jihatdan o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan bo‘lib, ushbu davrda respublikamiz hududida xarita tuzish ishlari yaxshi rivojlanmadi, xaritalar kam chop etildi, ularning jihozlanishi oddiy edi. Xususan, hududning ichki qismlari hali yaxshi o‘rganilmagan, manbalar yetarli darajada to‘liq va aniq bo‘lmagan, reja olish asboblari, kartografik tasvirlash usullari va xarita ishlash texnikasi rivojlanmagan edi.  

O‘zbekistonning dastlabki aniq xaritalarini yaratish 1867 yil ta’sis etilgan Turkiston harbiy topografiya bo‘limining qizg‘in faoliyati bilan bog‘liqdir. 

Turkiston harbiy topografiya bo‘limi faoliyati ko‘p jihatdan Chor hukumatining bu o‘lkadagi iqtisodiy siyosati bilan, ya’ni bu yerdagi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, tabiat boyliklarini hisobga olish hamda ulardan imkon boricha to‘la foydalanish bilan bog‘liq edi. Shuning uchun ham birinchi navbatda iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga molik hududlar xaritalari ishlandi. Bu xaritalar o‘z davrining ilmiy hamda amaliy talablari darajasida bo‘lib, ular uzoq vaqtgacha O‘zbekiston hududini o‘z ichiga olgan ancha mukammal asosiy kartografik manbalar hisoblanib keldi. 

O‘zbekistonda kartografiya sobiq Ittifoq davrida sezilarli rivojlandi. 1934 yilda O‘rta Osiyoda yagona bo‘lgan Toshkent Kartografiya fabrikasi (Hozirgi «Kartografiya» Davlat ilmiy ishlab chiqarish korxonasi) tashkil etildi. Unga davlat muassasalarini va jamoat tashkilotlarini umumgeografik, mavzuli, siyosiy-ma’muriy va ma’lumotnoma xaritalar bilan, shuningdek, maktab o‘quvchilarini o‘quv xarita va atlaslar bilan ta’minlashdek yuksak vazifa topshirildi. Natijada ko‘p o‘tmay sug‘oriladigan va sug‘orishga birinchi navbatda yaroqli bo‘lgan yerlarning 1:10 000 masshtabli qishloq xo‘jaligi xaritalari, 1:500 000 masshtabda umumgeografik va siyosiy ma’muriy xaritalari, O‘rta Osiyo xalqlarining ona tillarida o‘quv xaritalari tuzildi va chop etildi.  

Urushdan keyingi yillarda kartograflarning asosiy vazifasi qishloq xo‘jaligi, boshqaruv va rejalashtirish organlarini zarur kartografik materiallar bilan ta’minlash, ilg‘or xo‘jaliklar va ilmiy tadqiqot muassasalarining yutuqlarini targ‘ibot qilish hamda amaliyotga joriy etilishini tezlatish edi. 

1963 yilda rus tilida respublikamizning birinchi tabiiy-geografik ilmiy ma’lumotnoma atlasi «Atlas Uzbekskoy SSR»ning chop etilishi o‘lkamiz geografiyasi va kartografiyasi taraqqiyotida muhim bosqich bo‘ldi. Atlas asosiy xaritalarining masshtabi 1:3 500 000 va 1:5 000 000, iqlim xaritalari 1:7 500 000 va 1:10 000 00 masshtablarda tuzilgan. Mazkur atlas mamlakatimizdan tashqari nufuzli xorijiy mutaxassislarning diqqatini o‘ziga jalb etgan bo‘lib, Fransiya va Italiyada chop etilgan taqrizlarda o‘zbek geograflarining ushbu misli ko‘rilmagan tadqiqotlari geografiya faniga qo‘shilgan muhim hissa deb baholangan. 

1983 yilda respublikamiz poytaxti – Toshkent shahrining 2000 yillik yubileyi munosabati bilan 48 ta xarita va sxemalarni o‘z ichiga olgan kompleks «Tashkent geograficheskiy atlas» chop etildi. 

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, respublikada kartografiya sohasi jadallik bilan rivojlana boshladi. 2021 yilda Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 15 martdagi «O‘zbekiston Milliy atlasini yaratish to‘g‘risida»gi farmoyishiga muvofiq davlat tilida O‘zbekiston tarixida ilk bor Qomusiy asar – «O‘zbekiston Milliy atlasi» yaratildi.  

O‘zbekiston Milliy atlasi – muhim umumdavlat ahamiyatiga molik kompleks ilmiy-ma’lumotnoma kartografik asar bo‘lib, unda yangi O‘zbekiston, uning barqaror rivojlanish sur’atlari va ulkan imkoniyatlari haqidagi haqqoniy ilmiy dalil va tahlillarga asoslangan muhim ma’lumotlar berilgan. Atlas shartli ravishda ikki qismda (jild) nashrga tayyorlandi va chop etildi. Atlasda 400dan ortiq xarita berilgan.  

Yuqorida amalga oshirilgan ishlar bilan cheklanib qolmagan holda bugungi kunda Kadastr agentligining buyurtmasiga asosan «Kartografiya» davlat ilmiy-ishlab chiqarish korxonasi tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlarning interaktiv xaritalari ishlab chiqilmoqda.