Mamlakatimizda so‘nggi yillarda yer maydonlarini jismoniy va yuridik shaxslarga faqat ochiq auksion orqali berish tartibi joriy etilib, ekin maydonlarini g‘ayriqonuniy ajratish, o‘zboshimchalik bilan egallab olish kabi holatlarga chek qo‘yilgani yerga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirdi. Shuningdek, tadbirkorlik subektlari va aholiga yer uchastkalarini xususiylashtirib olish imkoniyati yaratildi.
Prezidentimizning 2020 yil 7 sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori bu boradagi ishlar samaradorligini oshirib, tizimda korrupsiyaga qarshi kurashish, uning oldini olish, korrupsion holatlarni barvaqt aniqlash maqsadida komplayens nazorat xizmatini yo‘lga qo‘ydi. Sohada “shaffof mexanizm” asosida xizmat ko‘rsatish yaratildi. Davlat kadastrlari palatasining ma’lumotlar bazalari bevosita davlat soliq organlariga, notarial idoralar, majburiy ijro byurosi va kommunal xizmat ko‘rsatish tashkilotlariga integratsiya qilindi. Ko‘rsatiladigan barcha xizmat turlari interaktiv xizmat turlariga o‘tkazildi. Ayni paytda mijozlar kadastr pasportini shakllantirish, ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, mulkida turarjoy borligi (yo‘qligi) haqida ma’lumotnoma berish, ko‘chmas mulkka oid kadastr ma’lumotlarini taqdim etish, bino va inshootlarning ijara shartnomasini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, o‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) to‘g‘risidagi kelishuvni davlat ro‘yhatidan o‘tkazish kabi masalalarni bevosita davlat interaktiv xizmatlari orqali hal etmoqda.
Surxondaryo viloyatida jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli 583 ming 47 ta ko‘chmas mulk ob’ekti mavjud. Ularning 505 ming 150 tasi yakka tartibdagi turar-joy ob’ektlari bo‘lib, shundan 450 ming 497 tasi yakka tartibdagi turar-joy, 54 ming 653 tasi bo‘sh yer maydonlari, 40 ming 691 tasi ko‘p qavatli uylardagi kvartiralar va 37 ming 206 tasi noturar joy inshootlaridir.
Yilning o‘tgan davrida boshqarmamiz ko‘chmas mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish yuzasidan jismoniy va yuridik shaxslarning 46 ming 831 ta buyurtma ya’ni arizasini qabul qildi. Ularning 731 tasini davlat xizmatlari markazi bekor qilgan. 31 ming 103 tasi belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib, 9 ming 481 tasi rad etilgan.191 tasi o‘rganish va 2 ming 616 tasi to‘lov jarayonida. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kelib tushgan buyurtmalarning 5 ming 410 tasi jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli bino-inshootlar, 5 ming 367 tasi ko‘p qavatli uylarda joylashgan kvartiralar, 20 ming 662 tasi yakka tartibdagi uy-joylar, 12 ming 683 tasi jismoniy shaxslarga shuningdek, tabdirkorlik va shaharsolik faoliyati uchun berilgan yer uchastkalaridir.
Mavridi kelganda aytish kerakki, endilikda ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish palataning tuman, shahar filiallaridan viloyat boshqarmasi vakolatiga o‘tkazildi. Bu tartib tizimda korrupsion holatlarining oldini olish va ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni shaffof tashkil etishga xizmat qilayotgani bilan ahamiyatli bo‘lmoqda. Tahlillarga ko‘ra, o‘tgan davrda ko‘chmas mulk ob’ektlariga kadastr pasportini shakllantirish bo‘yicha jismoniy va yuridik shaxslardan 41 ming 112 ta murojaat kelib tushdi. Ularning 1 ming 480 tasi davlat xizmatlari markazi tomonidan bekor qilingan. 8 ming 421 tasi rad etilib, 30 ming 498 tasi ijobiy yakunlangan. 713 tasi to‘lov jarayonida turibdi. Mazkur obektlarning 141 tasi ko‘p qavatli uylar, 5 ming 434 tasi ko‘p qavatli uylardagi xonadonlar, 45 tasi ko‘p yillik daraxtlar, 6 ming 797 tasi noturar bino va inshootlar, 21 ming 821 tasi yakka tartibdagi uy-joylar, 6 ming 874 tasi yer uchastkalariga to‘g‘ri keladi.
O‘tgan yillarda kadastr sohasini isloh qilish bo‘yicha bir qator qarorlar qabul qilingan. Joriy yilning fevral oyida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida" gi qarori bilan yana qator o‘zgarishlar yuz berdi. Aslida elektron onlayn auksion o‘tkazilishi 2018 yildan boshlangan edi. Oldingi tartibda kadastr xodimlari bo‘sh yer maydonlarini izlab, tegishli vazirlik idoralari bilan kelishib, keyin auksionga chiqargan. Bo‘sh yer maydonini auksionga qo‘yayotganda mutaxassislar oldida bu yerdan biror bino qursa bo‘ladimi, shaharsozlik normalariga to‘g‘ri keladimi yo yo‘qmi, degan savol paydo bo‘lar edi.
Hukumatning yangi qarori bilan eski tizim o‘zgartirilib, shaharsozlik hujjatlariga etibor berildi. Shunga ko‘ra, endi bo‘sh yer maydoni bor joyda istagan odam savdo do‘koni yoki ishlab chiqarish sexlarini qura olmaydi.
Oldingi tartibda yerlar faqat ijaraga berilgan bo‘lsa, endilikda mulk hamda ijara huquqi bilan auksionga chiqarilayotir. Mulk huquqining ijara huquqiga nisbatan o‘ziga xos yaxshi tomonlari bor. Ijara huquqi malum muddatga berilib, muddat tugaganidan so‘ng yana shartnomani uzaytirishga to‘g‘ri kelsa, mulk huquqida 3 ta xususiyat birlashadi. Bu ko‘chmas mulkdan foydalanish, unga egalik qilish va tasarruf etish huquqidir. Mulk huquqida bo‘sh yer maydonini sotishi, garovga qo‘yishi, ya’ni bozor mexanizmidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kadastr xizmati ko‘rsatish bugun ana shunga o‘xshash yangi tamoyillari bilan yaqin yillardagi tartiblardan tubdan farq qiladi. Barcha ishlar ochiq, shaffof amalga oshirilmoqda. Ko‘chmas mulk ob’ektlariga kadastr pasportini tayyorlash Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali yoki joylardagi davlat xizmatlari markazi orqali bajarilmoqda. Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yer uchastkasini hisobga qo‘yish va unga bo‘lgan huquqni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish ishlari ko‘chmas mulkni ro‘yxatdan o‘tkazish va kadastr-integratsiyalashtirilgan axborot tizimi – UzKAD orqali amalga oshirilayotgani ham yerga bo‘lgan munosabatlarni takomillashtirishga qaratilayotgan e’tiborning amaldagi ifodasidir.
Xususan, vohada 2021 yil 1 yanvar holatiga tuzilgan Milliy yer hisobotida viloyat bo‘yicha 2 million 9 ming 991 gektar yer maydoni mavjud bo‘lib, uning 1 million 537 ming 297 gektari qishloq xo‘jaligi yerlari hisoblanadi. 11 ming 424 gektari aholi punkti, 111 ming 106 gektari sanoat, transport, mudofaa, aloqa, 194 gektari tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish va rekreatsiya maqsadlariga mo‘ljallangan, 517 gektari tarixiy-madaniy ahamiyatga molik, 322 ming 989 gektari o‘rmon fondi, 24 ming 20 gektari suv fondi hamda 182 ming 364 gektari zahira yer maydonlaridir. Tizimga kiritilgan qishloq xo‘jaligi yer maydonlarini joriy yil 1 yanvar holatiga taqdim etilgan yer hisoboti (balansi) bilan taqqoslaganda ko‘chmas mulkni ro‘yxatdan o‘tkazish va kadastr-integratsiyalashtirilgan axborot tizimiga 44 ming 627 ta foydalanuvchiga tegishli 1 million 108 ming 282 gektar yoki 83 foiz yer maydoni kiritilgani ma’lum bo‘ldi.
Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 14 fevraldagi “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" gi qarori ijrosini taminlash yuzasidan shu paytgacha jismoniy va yuridik shaxslardan Davlat xizmatlari markazlari hamda Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali yer uchastkalarini xususiylashtirish uchun 2 ming 548 ta 419,93 gektar yer maydoniga berilgan buyurtma “Yerxususiylashtirish” avtomatlashtirilgan axborot tizimiga kiritilib, Davlat kadastrlari palatasining Surxondaryo viloyati boshqarmasi, tuman, shahar filiallari 520 ta yer uchastkasiga ijobiy xulosa bergan. 2 ming 3 tasi rad etilgan. Shundan 762 ta arizada huquqiy xujjati mavjud bo‘lib, davlat ro‘yxatidan o‘tmagani, 150 ta huquqiy hujjat mavjud bo‘lmani, 14 tasida taqiq borligi, 834 ta huquqiy va amaldagi maydonlar bir xil emasligi, 165 ta arizada bir- biriga zid noto‘g‘ri ma’lumotlar ko‘rsatilgani, 40 ta arizani fuqaro rad etishni so‘ragani, 17 ta arizachi va huquq egasi boshqa bo‘lgani, 10 ta takroriy ariza bergani, 7 tasi qishloq xo‘jaligi maqsadlari uchun ajratilgan yerlar bo‘lgani, 4 ta yer uchastkasi muhofaza zonasida joylashgani sababli rad qilindi. Vaholanki, Nizom talablariga ko‘ra, ko‘chmas mulk ob’ekti joylashgan yer maydonining huquqiy hujjatdagi qismi xususiylashtirilishi qatiy belgilangan. Shunga ko‘ra, fuqarolar tomonidan ariza berish jarayonida huquqiy hujjatdagi maydonlari kiritilmasdan amalda foydalanilayotgan yer maydoniga nisbatan huquqiy xujjati bo‘lmagan qismi ham kiritilgan 834 murojaat rad etildi.
Yer – umummilliy mulk. Lekin, yer uchastkasi xususiy mulkka aylansa uni davlat shunchaki olib qo‘ya olmaydi. Shu paytgacha qonunchiligimizda yer uchastkasiga nisbatan mulk huquqi yo‘q edi. Endi yurtdoshlarimiz uchun tomarqasini xususiylashtirib olish imkoniyati yaratildi. Bu odamlarning yerga bo‘lgan mulk huquqini taminlaydi. Maboda yer uchastkasi davlatga kerak bo‘lib qolsa, shartnoma asosida bozor narxida sotib olishi mumkin. Shuningdek, xususiylashtirib olingan yer uchastkasini kredit mablag‘i uchun garov taminoti sifatida qo‘ysa ham bo‘ladi. Xullas, mamlakatimizda so‘nggi yillarda yer islohotlari bilan bog‘liq yangilanishlarning barchasi yer maydonlaridan oqilona foydalanish va inson manfaatlarini taminlashga qaratilganining amaldagi samarasidir.
